Survey
* Your assessment is very important for improving the workof artificial intelligence, which forms the content of this project
Download مقاله دربند
Document related concepts
no text concepts found
Transcript
استاد :وحدانه فوالدی استادیار دانشکده معماری،واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد،تهران،ایران [email protected] دانشجو :سمیه داودی دانشجوی دکتری ،واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد،تهران،ایران [email protected] تحلیل انسجام ساختاری دربندهای یزد بر اساس نظریه "فرم جمعی" فومی هیکو ماکی مورد مطالعاتی :دربند ملک التجار چکیده: دربند به عنوان یکی از عناصر با ارزش بافت تاریخی همواره مورد توجه بوده است .فرم خاص و محوری دربند به عنوان یک اتصال دهنده قوی بین دانه ها عمل می کند .عالوه بر این ،عرصه خصوصی مسکونی را در کنار عرصه عمومی مانند بازار قرار می دهد تا ضمن اینکه محرمیت و امنیت دانه ها تامین می شود ،همانند مفصلی جهت تامین نیازهای روزمره و رفت و امد به عرصه بازار نیز اتصال یابند. شکل گیری اجزا و عناصر شهری در طول یک محور قوی به نام دربند که نقش اصلی آن سازماندهی می باشد به انسجام ساختاری دربند می انجامد .پژوهش حاضر با هدف بررسی و شناخت عمیق تر دربند انجام شد تا ضمن معرفی به تحلیل انسجام ساختاری و فاکتورهای آن که در ترکیب با یکدیگر به آن انسجام و ثبات می بخشند ،بپردازد. سپس بر اساس "نظریه فرم جمعی" و با روش کیفی به صورت توصیفی- تحلیلی و مطالعات اسنادی ،دربند ملک التجار مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و نتیجه این بررسی با روش استدالل منطقی به صورت یک جدول در انتها ارایه گردید .نتایج حاصل از تحلیل ساختاری دربند نشان داد که اتصال و پیوند فرم گروهی دربند به مگافرم بازارکه ترکیب تمام عناصر دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد ،باعث شده تا در عین اتصال ،عرصه های عمومی و خصوصی کامال حفظ شود .این اتصال به دلیل فرم خاص و ساختار قوی دربند برقرار شده است .همچنین فرم ساختاری و انسجام دربندها الگوی مناسبی جهت احیا ارزش های سکونت مانند عرصه بندی ،حفظ محرمیت ،هماهنگی با اقلیم و همسایگی در بافت شهری میباشد 260( .کلمه) کلمات کلیدی: دربندهای یزد -انسجام ساختاری -نظریه فرم جمعی -مگافرم -فرم گروهی -فرم ترکیب بندی شده -1مقدمه: واژه «انسجام» به معنای «جزء چیزی شدن» و «کل (چیزی) را» معین کردن و به معنای ادغام شدن در یک کل و مشارکت در واحدی بزرگتر است .آنچه در ادغام رخ می دهد ترکیب شدنی است که به یکپارچگی و پیوند می انجامد به نحوی که تک تک اجزا با هدف تشکیل یک کل واحد در کنار هم جمع شوند .تعریفی جامع از انسجام شهری ،شکل شهر منسجم را مجموعه عناصر متنوع وابسته به هم در شهر می داند که در آن روابط متقابل یا مشارکت ضروری و همزمان میان اجزا به طور ذهنی و عینی با هدف ایجاد کل هدفمند ،یکپارچه ،خوانا و معنی دار صورت می گیرد( .توالیی)1381 ، از دیدگاه توسلی بافت تاریخی شهرهای ایران اصولی ارزشمند را در باب مفهوم انسجام کالبدی و سازماندهی در خود نهان دارد که عبارت اند از :هم پیوندی عناصر شهری و واحدهای مسکونی به مثابه یک مجموعه یکپارچه ،محصورکردن فضا توسط بدنه ساختمانها یا طاقنماها ،سادگی در اجزا و کلیت توده و فضا ،مقیاس انسانی و تناسبات مطلوب ،رشته ای از فضاهای متباین و متنوع ،قلمروی فضایی نیمه عمومی تا نیمه خصوصی،ترکیب فضا و بدنه محصورکننده آن در بافت شهری(.توسلی)1369 ، در ســال 1964،ماکــی کتابی را بــا عنــوان «جســتارهایی دربــاره فــرم جمعــی در امریکا منتشــر کرد .به گفته او، این نوشــتار به عنوان زبان الگویی برای طراحی شهری نیز تعبیر شده اســت .در آنجا ماکی از اهمیت مفهوم پیوند در درک فرم جمعی یاد میکنــد و اینکه تمرکز اصلی مفهوم پیوند بر طراحی فضای خالی اســت .آنچه ماکی در پی آن بوده ،نشــان دادن گونه هایی از پیوند بین اجزای یک مجموعه اســت .به تعبیراو ،ایجــاد حالتی از پیوند در فــرم جمعی عالوه بر شکل ظاهری ،سیستم ثانویه ای از معانی و فواید را ایجاد می کند(.متکی)1393 ، راجر ترانسیک از اندیشمندان فضاهای شهری قرن بیستم ،فضای شهری را حاصل هنر ارتباط می داند. جدول :1نظریه های مختلف در باب ساختار شهر سال نظریه زیر نظریه ها نظریه پرداز فومی هیکو ماکی 1964 نظریه فرم جمعی مگافرم فرم گروهی فرم ترکیب بندی شده کوین لینچ 1981 شکل شهر هویت ساختار معنی راجر ترانسیک 1986 نظریه فضایی شهر توده- فضا پیوند فضایی مکان -2مبانی نظری پژوهش: "فومی هیکو ماکی" معمار معاصر ژاپنی و شاگرد کنزو تانگه می باشد .وی تجربه تحصیل و تدریس در مدرســه طراحی هاروارد و واشنگتن را دارد و با بررسی معماری شرق (آسیا) مطرح کننده نظریه «فرم جمعی» است که در مطالعات طراحی شــهری و طراحی مجتمع های بزرگ مقیاس تأثیرگذار بوده است .مهمترین بیانیه معماری ماکی در دهه 70میالدی درباره «فرم جمعی» بود .اگرچه این بیانیه به سبب جو حاکم بــر زمانه و جنبش متابولیســم در ژاپن به سرعت و گستردگی طرح نشد و حتی بعضا توسط برخی از تاریخ نگاران معماری به اشتباه تببین شد اما کماکان در بســیاری از مدارس طراحی شهری به عنوان نظریه های مهم تدریس و تحلیل می شود .فرم جمعی که ماکي در اوایــل از آن به فرم گروهی یاد میکرد حاصل ســفرها و بازدیدهای فراوان او از نقاط مختلف جهان خصوصا نواحی آســیای میانه و آمریکای التین بود .ســفرهای ماکی به روستاها و شهرهای ســنتی وی را متوجه نوعی پیوستگی و وابســتگی فضایی ســیال که قابلیت دربرگرفتن بســترهای مختلف کارکردی و فضایی را دارد،کرد که از آن به فرم جمعی یاد کرد. (متکی)1393 ، 2-1مگا فرم :حاصل حضوریک عنصر طراحی قوی است که ترکیب تمام عناصر دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد .نوعی ابرساختارکه ستون فقرات ترکیب بندی است و تمام عناصر در ارتباط با آن تعریف می شــوند .این ابرساختار میتواند شبکه ارتباطی ،تأسیسات شهری ویا حتــی محوری بنیادی در طرح باشــد که تمام عناصر بر مبنای آن جایابی می شــوند. 2-2فرم گروهی :فرم گروهی حاصل چینش کم و بیش همگن عناصر ناهمگن اســت .عناصری کــه خلل و فرج یکدیگر را به لحاظ ترکیب بندی پر می کنند .این فرم بیشتر حاصل پیوند عناصر مختلف است که با جفت و جور کردن آنها نیازمند تعامالتی با میزانی از پویایی درونی است .فرم گروهی از این جنبه به کل پیچیده ای که رابرت ونتوری از آن یاد می کند نزدیک می شود* .زمان در فرم گروهی اهمیت ویژه ای دارد و این گذر زمان اســت که پیوندهای صریح و ضمنی عناصر مجموعه را بایکدیگر هویدا می کند .نمونه های متعددی از این نوع فرم را میتوان در معماری سنتی ایران همانگونه که ماکی هم اشاره می کند یافت. 2-3فرم ترکیب بندی شده :در این فرم تمام عناصر به دقت در جای خود قرار داده شده اند که شامل ساختمانهایی است که الگوی ساده و معین دارند و روی یک نقشه دوبعدی ترکیب شده اند. در هر سه گونه فرم ،اتصال و پیوند به عنوان عاملی برای نظم بخشیدن به بناها بوده و ترکیب عناصر و ایجاد یک کل منسجم از عناصر منفرد ،مهم تر می باشد. تصویر :1انواع فرم از نظر ماکی نظریه توصیف مصداق 1 Mega structure ستون فقراتی که عملکردهای متفاوت را سازماندهی می کند بازار در بافت شهری یزد 2 composition یک نقشه دوبعدی جهت قرارگیری و ارتباط دانه ها با یکدیگر دانه های مسکونی یک محله 3 Group form همبستگی و وحدت بخشی مجموعه ای از عناصر یا دانه ها دربند تصویر جدول :2نظریه فرم جمعی فومی هیکو ماکی آنچه ساختار دربند ملک التجار را از بقیه دربندها متمایز می سازد ،قرارگیری آن در مجاورت راسته بازار است که عرصه خصوصی سکونت را به عرصه عمومی بازار پیوند می دهد و از این رو به عنوان یک عرصه نیمه عمومی-نیمه خصوصی نقش اتصال دهنده دارد. در جدول زیر ویژگی های شاخص سه نمونه از دربندها جهت معرفی ذکر شده است. نام دربند نام محله قدمت ملک التجار بازار پنجه علی- یزد قاجاری ه مجدالعلم ا چرخاب اردکا ن قاجاری ه صدرالفضال چرخاب اردکا ن قاجاری ه بنای شاخص ویژگی شاخص خانه ملک التجار اتصال به بازار خانه مجدالعلم ا هشتی با سقف کاله فرنگی و شمسه گچبری خانه حائریان تصویر آجرکار ی و قوس های موزون جدول:3ویژگی ها و تصویر دربندهای شاخص استان یزد -3روش پژوهش: در این پژوهش با هدف احیا یکی از مهمترین عناصر بافت تاریخی شهر یزد در زندگی شهری ،به تحلیل و شناخت عمیق تر ساختار دربند پرداخته می شود .پژوهش حاضر با روش کیفی و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام شده است .در گام اول داده ها بر اساس مطالعات اسنادی (کتابخانه ای) و مشاهدات میدانی و برداشت ها جمع آوری گردید و در گام دوم بر اساس نظریه فرم گروهی مورد تحلیل قرار گرفت تا بر اساس آن بتوان انسجام ساختاری دربند را تحلیل نمود. این پژوهش قصد دارد به پاسخ سواالت زیر دست یابد: -1انسجام ساختاری دربندها بر اساس نظریه فرم گروهی چگونه تبیین می شود؟ -2فرم گروهی(دربند) چگونه به مگافرم(بازار) اتصال می یابد؟ -3چگونه می توان از انسجام ساختاری دربند در جهت بهبود کیفیت زندگی شهری بهره برد؟ -4معرفی مورد مطالعاتی: دربند ملک التجار در شهر یزد و در محله پنجه علی قرار گرفته است که اکنون به محله بازار شهرت دارد .نام محله پنجه علی تنها در کتاب تاریخ شهدای یزد آمده است و نواحی اطراف بازار پنجه علی را شامل می شده است که اکنون به نام بازار معروف می باشد .با توجه به شکل گیری بازار پنجه علی احتماال این محله در دوره قاجار وجود داشته است(.خادم زاده)1388 ، تصویر:2 شهر یزد محالت بازار محله دار محالت به لب خندق و الشفا محالت از شمال، میرقطب گلچینان و محله از جنوب، کوچه کالهدوزها و خیابان امام خمینی از شرق و محله امام زاده جعفر و خیابان مالاسماعیل از غرب محدود می شود(.خادم زاده) در سال 1317هجری شمسی خیابان قیام از میان بازار گذشته و این محله را به دو قسمت تقسیم کرده است که دربند ملک التجار در محدوده جنوبی و در مجاورت محله گلچینان قرار گرفته است .از مهمترین بناهایی که در مجاورت این دربند قرار دارد بعد از بازار پنجه علی می توان به مدرسه خان ،مدرسه علمیه شفیعیه و میدان خان اشاره کرد. ورودي دربند درضلع شرقی یکی از راسته هاي بازار یزد می باشد که پس از ورودي راهروئی درجهت شمالی حـدود 8متـر بایـک زاویـه 90درجه به سمت شرق تا انتهاي دربند امتداد می یابد درمسیر شرق به غرب این داالن دونقطه روبازاست که یکـی از اواسط مسیر و یکی درانتها که عمل تامین روشنائی داالن راانجام می دهد. همچنین خانه ملک التجار که شاخص ترین بنای مسکونی در این دربند می باشد در بدنـه شـمالی انتهاي داالن قرار دارد که ورودي آن دریک ایوان باپوشش سقف ضربی باقوس جناقی قرار دارد پـس ازدرورودي فضایی باپالن چهارضلعی تصویر :3خانه ملک التجار در حین مرمت وجود دارد که عملکرد هشتی بنارا دارد به طورکلی این بنا بامصالح خشت و آجر با مـالط گـل و گـچ و سـاروج سـاخته شـده ازجملـه تزئینات موجود دراین خانه می توان به نقاشی ،گچ بري ُپ بري ،گره چینی و غیره اشاره ،قطاربندي ،آئینه کاري ،ک دربند ملک التجار راسته علی بازار پنجه کرد .در گذشته این بنا کاربري مسکونی داشته و درحال حاضر باتوجه به تغییر کاربري بنا از خانه به هتـل سـنتی ایـن مکان کاربري اقامتی –رفاهی دارد. تصویر :4دربند ملک التجار شهر یزد 4-1انسجام کارکردی همانطور که قبال هم اشاره شد ،ویژگی شاخص این دربند ،قرارگیری در مجاورت راسته بازار می باشد .بنابراین اتصال 3دانه مسکونی (فرم ترکیب بندی شده) به یکدیگر و همچنین اتصال دربند (فرم گروهی) به بازار (مگافرم) قابل بررسی می باشد .وجود کارکردهای مشابه یعنی دانه های مسکونی با ساکنین خویشاوند یا همتراز که افراد غریبه را به درون راه نمی دهد ،بر انسجام ساختاری دربند می افزاید. تصویر :5موقعیت دربند ملک التجار در مجاور بازار 4-2انسجام کالبدی 4-2-1عرصه بندی عرصه خصوصی دانه های مسکونی با هشتی و در به دربند اتصال می یابد و عرصه نیمه عمومی -نیمه خصوصی دربند هم به وسیله یک در از فضای عمومی بازار جدا می گردد .فرم خاص و محوری دربند همراه با دو چرخش 90درجه ای به عنوان یک اتصال دهنده قوی بین دانه ها عمل می کند .عالوه بر این ،عرصه خصوصی مسکونی را در کنار عرصه شلوغ و پررفت و امد بازار قرار می دهد تا ضمن اینکه محرمیت و امنیت دانه ها تامین می شود ،جهت تامین نیازهای روزمره و رفت و امد به عرصه بازار نیز اتصال یابند( .نظریه پیوند) در واقع این عناصــر مانند مفاصلی می مانند که هم اتصال را برقرار میکنند و هم انفصال چون هردوی این فرآیندها برای دسترسی به فرم جمعی الزم اند. خانه التجار ملک ملک دربند التجار تصویر :6موقعیت خانه ملک التجار در مجاورت دربند ملک التجار 4-2-2فرم فرم تظاهر حسی و واضح یک پدیده است(.پاکزاد) فرم محوری بازار در کنار فرم محوری دربند و الگوی حیاط مرکزی که در دانه ها تکرار شده است .در این راستا بازار به عنوان یک آرماتور شهری نقش انتظام بخش و مکان بخشی به عناصر مهم شهری را یافته است(.لک و حکیمیان) آرماتور شهری مدلی است که برای درک و شناخت بهتر سازماندهی فضایی شهر توسط اریکسون پیشنهاد شده است .در این مدل عناصر شهری دو دسته هستند -1 :عناصر اصلی که اثر قابل توجهی یر روی فرم،ساختار و عملکرد شهر دارند .این عناصر که شامل مهم، شهری و های معابر هستند ستون اصلی برای شکل می بناهای فضاهای نشانه مهم و اصلی یک فقرات را شهر دهد که آرماتور شهری نامیده می شود-2 .بافت شهری که مابقی توده و فضای شهر را تشکیل می دهد و تاثیر چندانی بر الگوی کلی یا کاربرد شهر ندارند. 4-2-3سلسله مراتب مجموعه فضاها هنگامی تجربیات متوالی به دنبال خواهند داشت که دارای وحدت بوده و در عین حال هر فضا شخصیت جداگانه ای داشته و تنوع الزم در سلسله فضاها دیده شود(.پاکزاد) سلسله مراتب در دربند از ابتدای ورود به آن و در حین عبور از دربند تا ورود به دانه های مسکونی دیده می شود. تصویر :7محله های مجاور بازار پنجه علی 4-2-4پر و خالی حرکت از بین فضاهای پر و خالی ،تاریک و روشن ،افتاب و سایه کشش خاصی را برای عبور از دربند و رسیدن به دانه ها ایجاد می کند. تصویر :8فصای داخلی دربند ملک التجار 4-3انسجام معنایی فضاهای شهری را می توان عنصری مهم در ساختار شهرها در نظر گرفت که توانایی افزایش تعامالت اجتماعی،هویت و معنا مندی ،شکل گیری تصویرهای ذهنی و حس خاطره جمعی را در اختیار دارند .از آنجایی که ،شکل گیری حس خاطره جمعی همواره از اساسی ترین اصول و مفاهیم کیفی در فضاهای شهری بوده است ،پیدا کردن رویکردی جدید که به واسطه آن بتوان الیه های شکل دهنده فضاهای شهری را با دقت کندوکاو کرد را باید مورد توجه قرار داد تا بتوانند در یافتن راه حلهای مفید برای خاطره انگیزی فضاها و ارتقا کیفی مفید باشند. بخش های پیوند دهنده به فضاهای عمومی ثبات و تداوم می بخشد. در این فضاها است که مردم به داشتن تجربه های مشترك دست می یابند که در حقیقت این تجربه ها همان خاطرات جمعی هستند( .عسگری و نقیبی)1394 ، تعامالت اجتماعی و خاطرات جمعی در بستری که محل تعامالت اجتماعی است به وقوع می پیوندند .برای شکل گیری خاطرات عالوه بر بستر کالبدی شهر باید یک بستر اجتماعی -فرهنگی هم وجود داشته باشد تا افراد با ارتباطات متنوع خود تعامالت جمعی را شکل دهند و اینهاست که موجب شکل گیری خاطرات جمعی می شوند .ممکن است یک رابطه اجتماعی بین گروهی از افراد رخ دهد .جیکوبز درخصوص تأثیر فرم شهری بر الگوهای حرکت افراد و تعامالت میان آنها به چندین نتیجه رسیده است؛ از نظر او تعدد جریانهای حرکتی عابران پیاده موجب افزایش میزان تعامل بین ساکنان و دیگران شده و فرصتهای بیشتری برای پویایی اجتماعی در شهر شکل می دهد. -5نتیجه گیری: بافت تاریخی شهر یزد یک بافت ارگانیک ،منسجم و همگن است. بنابراین در دربندها هم به عنوان یکی از اجزای این بافت، داشــتن نوعی وحدت در میان عناصــر ضروری است؛ اما بحث دیگر وجود اتصال میان عناصراست .این پیوندهای معمارانه است که فضا را دلپذیر و انسانی میکند .دربند مجموعه ای از عناصر متعدد به صورت یک کل واحد است که به دلیل وجود رابطه ای خاص به هم پیوند خورده و انتظام یافته اند .این پیوند عناصر می تواند حاصل تعامل پیچیده ســه الگو باشد که نظریه فرم جمعی را شکل می دهند .ساختار عظیم مگافرم بازار که دارای الیه های متعدد و منسجم می باشد به همراه فرم ترکیبی دانه های مسکونی که دارای عناصر عملکردی مرتبط با یکدیگر می باشد ،فرم جمعی دربند را شکل می دهند که عامل وحدت بخش و انتظام دهنده است. شکل گیری اجزا و عناصر شهری در طول یک محور قوی به نام دربند که نقش اصلی آن سازماندهی می باشد به انسجام ساختاری دربند می انجامد .نتایج حاصل از تحلیل ساختاری دربند نشان داد که اتصال و پیوند فرم گروهی دربند به مگافرم بازارکه ترکیب تمام عناصر دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد ،باعث شده تا در عین اتصال، عرصه های عمومی و خصوصی کامال حفظ شود .این اتصال به دلیل فرم خاص و ساختار قوی دربند برقرار شده است .همچنین فرم ساختاری و انسجام دربندها الگوی مناسبی جهت احیا ارزش های سکونت مانند عرصه بندی ،حفظ محرمیت ،هماهنگی با اقلیم و همسایگی در بافت شهری میباشد. پیشنهاد می شود در پژوهش های آتی به چگونگی الگو برداری از دربندها جهت ایده گرفتن در طراحی مجموعه های مسکونی پرداخته شود. منابع: ـ خادم زاده ،محمدحسن.)1388( .محالت تاریخی شهر یزد.تهران:سبحان نور ـ کالنتری ،حسین.)1385( .برنامه ریزی مرمت بافت تاریخی شهر یزد.تهران :کتاب پدیده ـ افشار ،ایرج.)1375( .یادگارهای یزد،یزد :خانه کتاب یزد،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ـ توسلی ،محمود.)1369( .اصول و روش های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران،تهران :مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران ـ توسلی ،محمود.)1391( .ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران،تهران:پیام ـ توسلی ،محمود.)1393(.طراحی فضای شهری،تهران:شهیدی ـ حبیبی ،محسن.)1381( .مرمت شهری ،محسن ،تهران:دانشگاه تهران ـ حناچی ،پیروز.)1391( .حیای بافت شهری تاریخی،تهران ـ طالبیان.)1387( .تاریخ حفاظت معماری.تهران ـ قزلباش.)1364( .الفبای کالبد خانه سنتی یزد،تهران ـ معماریان ،غالمحسین.)1391( .آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه شناسی درونگرا،تهران ـ حاجی قاسمی ،کامبیز.)1383( .گنجنامه خانه های یزد،تهران ـ حبیبی ،محسن.)1384( .از شار تا شهر ،تهران ـ عسگری،علی و نقیبی ،پرستو.)1394( .ضرورت و معیارهای ثبت و ایجاد خاطره ی جمعی در فضای باز شهری،همایش معماری پایدار و توسعه شهری ـ اردالن ،نادر و بختیار ،الله.)1380( .حس وحدت،تهران Investigation in collective form,fumi hiko maki,1984
Related documents